"Kultura sexistatik mintzaira sexista dator, eta mintzaira sexistak iraunarazi egiten du sexismoa kulturan." Agurtzane Juanena.
Gizatalde bateko kideek elkarrekin komunikatzeko duten hitzezko adierazpidea. Hitzak adierazpidetzat erabiltzeko gaitasuna; hitzezko adierazpidea, sistema edo egituratzat hartua. Komunikatzea ahalbidetzen duen ikur sistema ez hitzezkoa. Mintzaira.
Horrela definitzen du euskaltzaindiaren hiztegiak hizkuntza hitza. Baina hizkuntza arau gramatikalez osatutako hitzak baino gehiago ere bada. Hizkuntzak herri batek edota pertsona batek bere burua ezagutu eta ulertzeko zein gainerakoak ezagutarazteko sortzen duen bitartekoa dela adierazten du Bilgune Feministak. Bat nator adierazpen horrekin.
Nolanahi ere, hizkuntza ezinbestekoa da gizakiaren garapenean, alde batetik, oso lotuta dagoelako pentsakerarekin, eta bestetik errealitatea, izendatu bai, baina interpretatu eta sinbolikoki sortu ere egiten duelako. Hizkuntza, jendarteak eta historiak sortutakoa da eta gure pentsamoldea baldintzatzen du eta munduari buruz dugun ikuspegia mugatzen. Hizkuntzaren bidez errealitatea izendatzen dugu, etiketak jartzen. Baina errealitate hori interpretatu eta sinbolikoki sortu ere egiten dugu, abstrakzioak jarrita. Horrela adierazten du Emakundek, Hizkuntza hitzak baino zeozer gehiago, hizkuntzaren erabilera ez sexistarako proposamenak gidan. Argi azaltzen du Teresa Meanak ere bideo honetan ideia bera.
Hortaz, hizkuntza jendartea eraikitzeko tresna den aldetik egoera horren isla da, are gehiago, batzuetan egoera hori areagotu egiten du. Jakina da, jendarte sexista patriarkal batean bizi garela eta hortaz, hizkuntza ere sexista izan ere bada. Horrela aipatzen du Agurtzane Juanena idazleak. Ildo beretik ere Ibon Sarasola idazle eta hiztegigile ohiak honakoa aipatzen du, "gizartea matxista baldin bada, hizkuntza matxista izango da; eta gizartea aldatzen den neurrian, hizkuntza aldatzen da".
Baina zer gertatzen da euskararekin? Amaia Alvarez Uria-k esaten duen lez, euskarak ez du genero markarik eta horren ondorioz jendeak pentsatzen du ez dela sexista, baina beste modu batzuetan agertzen da genero bereizkeria. Amelia Barquinek Tribuaren berbakeko "euskara sexista ote?" saioan azaltzen duenez, ez luke esango euskara sexista denik, erabileran dago gakoa, erabilerak izan daitezkeelako sexistak edo arrazistak. Amaia Alvarez Uriak artikulo honetan azaltzen duena ekarri nahiko nuke gogora, izan ere, oso argi azaltzen duela iruditzen zait.
"Hizkuntzalaritzaren ikuspegitik, hizkuntza araua eta erabilera da, sistema bikoitza alegia. Saussurek langue (hizkuntza) eta parole (hizketa) ezberdintzen zituen eta Chomskyk competence (gaitasuna) eta performance (jarduera, ariketa). Hizkuntzak eta errealitateak elkarri eragiten diote beraz, eta honen ondoren galdera bat agertzen zaigu: zer da sexista, hizkuntza ala erabilera? Aditu batzuen hitzak erabiliko ditut honi erantzuna emateko:
- “Kultura sexistatik mintzaira sexista dator eta mintzaira sexistak kulturaren sexismoa iraunarazten du” (Agurtzane Juanena).
- “Hizkuntza errealitatearen sortzailea da eta munduak sortua aldi berean” (Uri Ruiz Bikandi).
- “Euskara kultura sexista batean murgildutako hizkuntza ez-sexista da” (Linda White).
- “Hizkuntzek ez dute beren egituragatik diskriminatzen. Hizkuntzak kultura jakin baten isla dira” (Begoña Muruaga)
- “Ezin dugu hitz egin... ‘hizkuntza sexista’ri buruz, baizik eta hizkuntzaren ‘erabilera sexista’ri buruz... hizkuntzak... aukera ugari ematen baitu errealitate jakin bat deskribatzeko” (Emakunderen proposamenetan)
Gai honen inguruan bi iritzi daude nagusiki; lehenengo iritziaren arabera harreman dialektikoa dago arauaren (sistema, hizkuntza edo gramatika ere deitutakoa) eta erabileraren (hizkera eta mintzaira ere deitutakoa) artean, hau da, hizkuntzaren bi aldeek dute zeresana eta hauek biak kontuan izan behar dira sexismoa gaindituko bada. Bigarren iritziaren arabera kultura/errealitatea da sexista, eta hori aldatuz gero, hizkuntza-sistema ere aldatuko da eta, honen ondorioz, ez dago hizkuntzan aldaketarik egin beharrik edo, behintzat, ez da lehentasunen arteko eginbeharra hizkuntzaren sexismoarena. Azken iritzia da zabalduena eta honen harira egin dira gaur egun ezagutzen ditugun gomendio asko; hauen arabera erabilera da sexista (hizkuntza-sistema ez da sexistatzat jotzen).
Gure ustez, argi dago erabilera ez-sexista egiteko aukera ematen digula euskarak. Hala ere, erabilera sexista egiteko aukera dagoen neurrian ez al da hizkuntza hein batean sexista? Gainera, onartzen badugu gaztelania, frantsesa, ingelesa... beste hizkuntza (batzu)k sexistak direla, zerk ezberdintzen du euskara?"
Hortaz, aurretik aipatutako lehenengo iritziarekin bat nator. Horregatik, lanabesa ere izan daiteke, oraingo egoera irauli eta azpikoz gora jartzeko. Hezkidetzak, proposamen ugari zehaztu ditu, ikastetxeetan zein jendartean lantzeko erronken artean. Honakoak nire ustez garrantzi handia dutenak:
- Hizkuntzaren sexismoaz eta androzentrismoaz ohartu eta agerian jarri.
- Inbertsiaoren legea praktikan jarri.
- Hitz eta kontzeptu berriak sortu eta erabili.
- Gutxiespen zentzutan erabilitako terminoak, edozein fobia eta indarkeria adierazten duten termino eta espresioak baztertu.
- Umoretik sexismoa ezabatu.
- Irudietan arreta jarri genero estereotipoak gainditu eta diskurtsoa ez maskulinizatzeko, genero ikuspegia eta aniztasuna txertatuz ikonografian.
- Gorputz jarrera eta doinuetan arreta jarri guztiekiko begirunea adieraziz.
- Pertsona guztien parte-hartzea aztertu.
- Hizkuntzaren erabileraren eztabaida mahaigaineratu eta sentsibilizazioa burutu.
- Hizkuntza hezkidetzailea esparru guztietan erabili (ahozkoa, idatzizkoa, ikonografikoa).
Erronka hauetan lagungarri ditugun giden artean, Amelia Barquin-en Euskararen erabilera ez sexista gidaliburua aukeratu dut. Generoaren azterketa sakona egiteaz gain, hizkuntzaren erabilera sexistaren adibide ugari ematen dituelako.
Berauek identifikatzeko hausnarketak burutu eta proposamenak ere agertzen dira. Kultura sexista eta androzentrista batean hezi eta bizi garenez gero, errealitate hori hizkuntzaren erabileran azaltzen du, generodun nahiz genero-gabeko hizkuntza erabiltzaile garen aldetik. Horregatik, baliabide oso aproposa iruditu zait, generoari dagokionez euskararen erabileran egon daitezkeen arazoak aztertzen baititu. Jendarteko sektore anitzek egindako eskakizunei erantzuna ematen dielako eta berdintasunean beste urrats bat ematea ahalbidetzen duelako.
Bukatzeko aurreko edizioetako Amaia Chueca-ren post hau ekarri nahiko nuke gogora, izan ere, gaiaren inguruan baliabide ugari eta hausnarketa sakona burutzen duela iruditzen zait. Bertan agertzen den, Judith Butler-en bideoan gainera, hizkuntza batek gauzak aldatzeko ahalmen subertsiboa duelaren ideiak erakarri nau.
